Quản trị công ty để nâng cao chất lượng báo cáo tài chính

Các nghiên cứu trên thế giới cho thấy gốc rễ của gian lận và sai sót của báo cáo tài chính (báo cáo tài chính) phần lớn xuất phát từ quản trị công ty yếu kém. Do vậy, để nâng cao chất lượng báo cáo tài chính, đảm bảo sự minh bạch, khách quan, tạo dựng được niềm tin cho công chúng vào chất lượng báo cáo tài chính, cần phải bắt đầu từ gốc rễ của vấn đề, nâng cao chất lượng quản trị công ty. Bài viết chỉ xem xét những yếu tố của cơ cấu quản trị công ty có ảnh hưởng đến quá trình lập báo cáo tài chính, mà không bao hàm toàn bộ những yếu tố của nguyên tắc quản trị công ty do Tổ chức hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) khuyến nghị.

Chất lượng báo cáo tài chính của doanh nghiệp niêm yết không chỉ bị ảnh hưởng bởi các đối tượng tác động đến quá trình lập báo cáo tài chính bên trong doanh nghiệp (hội đồng quản trị và uỷ ban kiểm toán; ban điều hành, kiểm toán nội bộ) mà còn chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài doanh nghiệp (kiểm toán độc lập và các cơ quan quản lý khác).

Tại hầu hết các doanh nghiệp Việt Nam, trách nhiệm của hội đồng quản trị trong việc lập báo cáo tài chính chưa thể hiện rõ nét. Hội đồng quản trị chưa có những định hướng trong việc xây dựng các thủ tục nhằm ngăn ngừa những gian lận và sai sót trong quá trình lập báo cáo tài chính. Ban điều hành chỉ xem việc lập báo cáo tài chính chủ yếu để đối phó với các cơ quan nhà nước mà chưa xem đây là một phần quan trọng trong quản trị doanh nghiệp, thu hút vốn và nâng cao giá trị doanh nghiệp. Trong khi đó, hầu hết các doanh nghiệp không có chức năng kiểm toán nội bộ hoặc nếu có thì cũng không hiệu quả, vai trò của ban kiểm soát quá mờ nhạt, không có khả năng phát hiện những gian lận và sai sót của báo cáo tài chính.

Các quy định của pháp luật về vai trò của quản trị công ty đối với việc lập báo cáo tài chính của doanh nghiệp niêm yết cũng chưa được đề cập một cách đầy đủ. Mặc dù, Bộ Tài chính đã có Quyết định số 12/2007/QĐ-BTC ngày 13/03/2007 về việc ban hành quy chế quản trị công ty, áp dụng cho các công ty niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán/ Trung tâm giao dịch chứng khoán nhưng quy chế chưa đi sâu vào việc lập báo cáo tài chính trước khi công bố của doanh nghiệp. Việc kiểm tra, xem xét chất lượng báo cáo tài chính đổ dồn lên kiểm toán độc lập. Vì vậy, chất lượng của báo cáo tài chính bị ảnh hưởng bởi chất lượng của cuộc kiểm toán. Trong khi, chất lượng kiểm toán lại phụ thuộc rất nhiều vào trình độ chuyên môn, tính độc lập, đạo đực nghề nghiệp của kiểm toán viên, uy tín và sự chuyên nghiệp của công ty kiểm toán.

Quản trị công ty thực hiện hai nội dung: định hướng chiến lược và giám sát thông qua việc xây dựng cơ cấu và mối quan hệ giữa các bên có liên quan, nhằm đảm bảo cho báo cáo tài chính khi công bố đáp ứng được tính hợp lý và trung thực, không có sai sót trọng yếu. Như vậy, quản trị công ty nhằm nâng cao chất lượng báo cáo tài chính sẽ thực hiện hai hành động chủ yếu sau:

– Hoạt động ngăn ngừa: Xây dựng những chính sách và thủ tục nhằm đảm bảo quá trình lập báo cáo tài chính theo đúng các chuẩn mực kế toán và chế độ kế toán hiện hành;

– Hành động phát hiện: Kiểm soát việc thực thi các chính sách và luật pháp quy định thông qua các bộ phận có liên quan từ bên trong cũng như bên ngoài doanh nghiệp.

Ở Việt Nam, cơ cấu quản trị theo mô hình hai cấp, trong đó, ban kiểm soát thực hiện chức năng giám sát. Điều này, về lý thuyết, có vẻ mang tính độc lập cao hơn. Tuy nhiên, đối với việc giảm nguy cơ gian lận thì yếu tố ngăn ngừa là quan trọng và hiểu quả hơn và việc ngăn ngừa lại phụ thuộc vào các chính sách, thủ tục mà hội đồng quản trị ban hành. Vì vậy, các thành viên hội đồng quản trị cần phải có sự độc lập cao trong mọi hành động để thực hiện chức năng giám sát, điều hành hoạt động của ban điều hành.

Mặc dù, trong quy chế quản trị công ty do Bộ Tài chính ban hành, có quy định về thành viên hội đồng quản trị độc lập và không điều hành, nhưng những quy định này chỉ mang tính chất hướng dẫn, chưa mang tính chất pháp lý để đảm bảo được tính độc lập trong nhiệm vụ.

Về việc kiêm nhiệm giữa hai chức danh chủ tịch hội đồng quản trị và tổng giám đốc, quy định của Bộ Tài chính lại ngoại trừ khi được thông qua tại đại hội cổ đông. Tuy nhiên, trong thực tế, các công ty niêm yết có các cổ đông lớn do Nhà nước nắm giữ, vì vậy, điều kiện này dễ dàng thông qua do các cổ đông lớn quyết định.

Nhằm tránh nguy cơ tập trung quyền lực, trong quy chế quản trị công ty cần yêu cầu thực thi thêm các nội dung:

Một là, cần yêu cầu thành viên hội đồng quản trị độc lập, không điều hành phải chiếm ít nhất hai phần ba trong tổng số thành viên hội đồng quản trị. Vì phướng thức biểu quyết trong hội đồng quản trị là đối nhân. Nếu chỉ yêu cầu một phần ba thì số thành viên hội đồng đồng quản trị tham gia điều hành có thể cấu kết và phủ quyết những quyết định của các thành viên hội đồng quản trị độc lập không điều hành.

Hai là, yêu cầu công ty niêm yết xây dựng chế độ công bố thông tin đầy đủ về các hoạt động kinh doanh của công ty, nhất là các thông tin tài chính, nhằm tránh tình trạng thông tin bất cân xứng để giúp các thành viên hội đồng quản trị không điều hành có đầy đủ thông tin khi ra quyết định. Hội đồng quản trị phải thiết lập hệ thống các báo cáo và yêu cầu ban điều hành cung cấp và những thông tin này phải được ban kiểm soát xác nhận về tính trung thực và kịp thời.

Ba là, chủ tịch hội đồng quản trị cần phân công trách nhiệm rõ ràng cho từng thành viên hội đồng quản trị. Đặc biệt, giám sát ban điều hành trong việc xây dựng và thường xuyên cải tiến để nâng cao hiệu quả hệ thống kiểm soát nội bộ, hệ thống quản trị rủi ro, chính sách kế toán và các quy tắc đạo đức trong kinh doanh.

Bốn là, bắt buộc trong công ty niêm yết hai chức danh chủ tịch hội đồng quản trị và tổng giám đốc phải là hai người khác nhau.

Năm là, yêu cầu cuối cùng của hội động quản trị. Về mặt thể chế đối với sự độc lập của hội đồng quản trị. Nhà nước đã có những quy định tương đối đầy đủ. Tuy nhiên, vấn đề quan trọng hơn là việc thực thi các quy định này, vì vậy các thành viên hội đồng quản trị định kỳ phải đánh giá về nhiệm vụ mà mình thực hiện, việc đánh giá này phải có sự tham gia của các thành viên ban kiểm soát và được công bố tại đại hội cổ đông hàng năm.

Trong Quy chế quản trị công ty, Nhà nước cần yêu cầu bổ sung trách nhiệm của Ban điều hành. Cụ thể, cần có quy định: Tổng giám đốc phải là người chịu trách nhiệm trong việc xây dựng và cải tiến thường xuyên hệ thống kiểm soát nội bộ nhằm tránh việc gian lận từ các thành viên trong công ty; Xây dựng chính sách kế toán cho những công ty có những đơn vị kế toán hạch toán riêng biệt, đặc biệt những đơn vị lập báo cáo tài chính hợp nhất.

Mục tiêu về quản trị công ty đối với Ban điều hành là phải thực hiện bằng hành động cụ thể trong việc xây dựng các quy trình, thủ tục trong việc ngăn ngừa các gian lận và sai sót.

Ngoài những nhiệm vụ và quyền hạn mà pháp luật hiện hành quy định, ban kiểm soát cần phải có những nhiệm vụ mở rộng hơn: Đánh giá tính hiệu quả, xem xét kế hoạch hoạt động hàng năm của chức năng kiểm toán nội bộ; Đánh giá tính hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ nhất là quy trình lập báo cáo tài chính và các chương trình cải tiến hệ thống này; Giám sát mối quan hệ giữa kiểm toán viên với công ty và Ban điều hành trong suốt quá trình kiểm toán nhằm đảm bảo tính độc lập của kiểm toán viên.

Bên cạnh đó, cần phải có nguồn kinh phí để ban kiểm soát thực hiện chức năng của mình. Trong quy chế quản trị công ty của Bộ Tài chính hiện chỉ cho phép ban kiểm soát được phép thanh toán những khoản chi phí hội họp, chưa có nguồn kinh phí khác để thuê tư vấn hay các chuyên gia tài chính như quy định trong quy chế này.

Hoạt động kiểm toán nội bộ của nhiều doanh nghiệp Việt Nam hiện tại chủ yếu phục vụ mục đích tuân thủ các quy định về thuế, kế toán, luật lao động… nhiều hơn là chủ động, tích cực phát hiện rủi ro và tăng cường kiểm soát hoạt động của doanh nghiệp.

Nhằm đảm bảo giảm bớt nguy cơ gian lận và sai sót trong quá trình lập báo cáo tài chính, Bộ Tài chính cần yêu cầu các công ty niêm yết (có thể thực hiện trước mắt với các công ty niêm yết tại Sở Giao dịch Chứng khoán TP. Hồ Chí Minh) phải có chức năng kiểm toán nội bộ do ban kiểm soát đề cử và mọi báo cáo của kiểm toán nội bộ phải được báo cáo cho ban kiểm soát.

Kiểm toán độc lập

Vấn đề kiểm toán độc lập trong quản trị công ty thể hiện ở chất lượng mà dịch vụ kiểm toán này mang lại. Để báo cáo tài chính của công ty niêm yết có chất lượng, công ty niêm yết cần lựa chọn các công ty kiểm toán có uy tín. Tuy nhiên, điều này đòi hỏi công ty phải bỏ ra chi phí lớn. Vì vậy, tùy theo hiệu quả mang lại mà công ty niêm yết thuê công ty kiểm toán phù hợp, cân bằng giữa chi phí và lợi ích kiểm toán mang lại.

Công ty niêm yết phải có chương trình kiểm soát kế hoạch kiểm toán, các thủ tục đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ của công ty kiểm toán, qua đó, có thể đánh giá được chất lượng công ty kiểm toán mà công ty đang thuê. Công việc này phải do ban kiểm soát đảm nhiệm. Kiểm toán viên phải xác nhận vào báo cáo nhiệm vụ của ban điều hành trong việc cải tiến hệ thống kiểm soát nội bộ. Báo cáo này là một phần không tách rời trong báo cáo kiểm toán về báo cáo tài chính của doanh nghiệp được kiểm toán.

Điều đáng lưu ý là mọi nguy cơ về gian lận tài chính đều xuất phát từ xung đột lợi ích do việc tách quyền sở hữu và quyền quản lý ở các công ty đại chúng. Nói như vậy, để hiểu rằng nguy cơ gian lận trong công ty niêm yết là một sự tồn tại tất yếu và quản trị công ty tốt để ngăn ngừa gian lận là một khách quan không thể chối cãi./.