Kiểm toán nội bộ – hành lang pháp lý còn nhiều lỗ hổng

Trong khi kiểm toán độc lập, kiểm toán nhà nước đã được điều chỉnh hoạt động bằng hệ thống văn bản pháp lý khá hoàn chỉnh, từ luật đến nghị định, hệ thống chuẩn mực kế toán và thông tư hướng dẫn, thì đến nay hành lang pháp lý cho hoạt động kiểm toán nội bộ ở Việt Nam vẫn còn rất sơ sài.

Thực ra, từ thời điểm những năm 1997, 1998, Nhà nước đã quan tâm đến việc xây dựng bộ máy Kiểm toán nội bộ trong các doanh nghiệp nhà nước. Với việc ban hành Quyết định số 832/TC-QĐ-CĐKT ngày 28/10/1997; Thông tư số 52/1998/TT-BTC ngày 14/06/1998 và Thông tư 171/1998/TT-BTC ngày 22/12/1998, Bộ Tài chính đã bước đầu tạo ra một hành lang pháp lý cho hệ thống Kiểm toán nội bộ trong các doanh nghiệp nhà nước. Cụ thể, Thông tư số 171/1998/TT-BTC, hướng dẫn thực hiện Kiểm toán nội bộ tại doanh nghiệp nhà nước đã quy định: “Kiểm toán nội bộ là công việc thường xuyên của doanh nghiệp, do doanh nghiệp tổ chức thực hiện, nhằm đảm bảo độ tin cậy của các số liệu kế toán và các thông tin trong báo cáo tài chính của doanh nghiệp… Tùy thuộc vào quy mô sản xuất kinh doanh, địa bàn hoạt động tập trung hay phân tán, điều kiện cụ thể và trình độ năng lực của đội ngũ kế toán…, doanh nghiệp có thể lựa chọn bộ máy Kiểm toán nội bộ cho phù hợp và có hiệu quả thiết thực. Bộ máy Kiểm toán nội bộ chịu sự chỉ đạo trực tiếp của tổng giám đốc (giám đốc doanh nghiệp)”.

Tuy nhiên, chỉ sau một thời gian ngắn thực hiện, mô hình Kiểm toán nội bộ trong các doanh nghiệp nhà nước đã sớm “phá sản” bởi các doanh nghiệp nhà nước phản ánh, nếu thực hiện đúng quy định, biên chế sẽ tăng lên rất nhiều (!). Đây là nguyên nhân khiến đến tận hôm nay, hầu hết các tổng công ty, tập đoàn kinh tế nhà nước vẫn chưa thành lập được bộ phận Kiểm toán nội bộ, hoặc nếu có thì cũng “gộp” Kiểm toán nội bộ vào ban kế toán tài chính.

Các tập đoàn, tổng công ty nhà nước – lực lượng được coi là “đầu tàu” của nền kinh tế còn như vậy, nên thật dễ hiểu khi quy định về Kiểm toán nội bộ vẫn khá xa lạ với hầu hết doanh nghiệp niêm yết. Thừa nhận hiện đang có “khoảng trống pháp lý” về Kiểm toán nội bộ trong công ty niêm yết, một chuyên gia trong lĩnh vực kiểm toán cho biết, Luật doanh nghiệp năm 2005 và Quy chế quản trị công ty niêm yết do Ủy ban Chứng khoán Nhà nước ban hành, 2 văn bản điều chỉnh hoạt động của doanh nghiệp niêm yết không có quy định bắt buộc phải thành lập bộ phận Kiểm toán nội bộ trong loại hình doanh nghiệp này.

Riêng với hệ thống ngân hàng, do mức độ nhạy cảm của hoạt động tín dụng trong nền kinh tế, nên gần đây, Ngân hàng Nhà nước đã quan tâm đến việc thiết lập hệ thống Kiểm toán nội bộ, với việc ban hành Thông tư số 44/2011/TT-NHNN ngày 29/12/2011 quy định về hệ thống kiểm soát nội bộ và Kiểm toán nội bộ của hệ thống tổ chức tín dụng và chi nhánh ngân hàng nước ngoài.

Thêm một văn bản nữa đề cập tới vấn đề Kiểm toán nội bộ, là Luật Kiểm toán độc lập năm 2011 (có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2012). Nhằm hỗ trợ cho kiểm toán độc lập hoạt động hiệu quả, Điều 57 của Luật này quy định về trách nhiệm của đơn vị có lợi ích công chúng như sau: “1. Xây dựng và vận hành hệ thống kiểm soát nội bộ phù hợp và có hiệu quả. 2. Tổ chức Kiểm toán nội bộ theo quy định của pháp luật để bảo vệ an toàn tài sản; đánh giá chất lượng và độ tin cậy của thông tin kinh tế, tài chính, việc chấp hành pháp luật, chế độ, chính sách của Nhà nước và quy định của đơn vị”.

Tuy nhiên, từng đó quy định là chưa đủ để các doanh nghiệp niêm yết có được nhận thức đúng đắn về Kiểm toán nội bộ, chưa nói tới việc thực hiện xây dựng, vận hành tổ chức này một cách nghiêm túc, chuyên nghiệp. Theo ông Phan Lê Thành Long, Phó TGĐ Công ty kiểm toán Mekong NAG, xuất phát từ việc khuôn khổ pháp lý không quy định, nên hiện nay, chưa có doanh nghiệp niêm yết nào có ủy ban kiểm toán đúng nghĩa, mà nếu có thì bộ phận Kiểm toán nội bộ lại thuộc ban kiểm soát chứ không phải chủ tịch HĐQT hay tổng giám đốc. Bộ phận Kiểm toán nội bộ hiện cũng mới chỉ có tại một vài doanh nghiệp lớn, còn lại hầu hết các doanh nghiệp niêm yết đều xa lạ với khái niệm trên. Đây là một trong những lý do khiến UBCK đang dự thảo Thông tư về Quản trị công ty (corporate governance) dự kiến có những yêu cầu về vấn đề này.

Đối với mỗi doanh nghiệp, vai trò cụ thể của Kiểm toán nội bộ là đánh giá rủi ro gian lận, điều tra ban đầu hoặc điều tra toàn diện các trường hợp nghi ngờ có gian lận, khuyến nghị cải tiến các biện pháp kiểm soát gian lận, theo dõi đường dây nóng tố giác/báo cáo gian lận và tiến hành các buổi đào tạo về đạo đức trong doanh nghiệp. Bởi vậy, Kiểm toán nội bộ được coi là tuyến phòng thủ hàng đầu nhằm chống gian lận trong nội bộ doanh nghiệp. Mong rằng các quy định pháp lý về Kiểm toán nội bộ cần sớm được Nhà nước ban hành như một yêu cầu bắt buộc đối với doanh nghiệp niêm yết nhằm góp phần minh bạch tình hình tài chính doanh nghiệp, hạn chế những “góc khuất” vốn tồn tại không ít trong công tác tài chính tại các doanh nghiệp niêm yết hiện nay.