Văn hóa công chức “không được giỏi hơn sếp của mình”?

VTV3 có chiếu một bộ phim truyền hình dài tập Việt Vương Câu Tiễn. Đây là bộ phim rất đáng xem vì các tác giả làm phim đã rất tôn trọng sự thật lịch sử. Trong phim hiện lên nhiều nhân tài, nhiều tính cách mà người xem không thể quên được: Phạm Lãi, Ngũ Tử Tư, Câu Tiễn, Phù Sai, Bá Bỉ, Nhã Ngư… Nếu lịch sử không có ích gì cho hiện tại thì không ai xem, đọc làm gì cho mất thời gian. Song các nhân vật lịch sử trong phim nói với chúng ta rất nhiều điều.

Đây là một nhân tài trong lịch sử thời Xuân thu Chiến quốc. Cái thời tao loạn đó nếu không phải là người tài thì không tồn tại được trong lịch sử. Ngũ Tử Tư đã tồn tại trong lịch sử Trung Quốc nói riêng và trong văn hóa nhân loại nói chung suốt mấy nghìn năm nay, như thế Ngũ Tử Tư hẳn là người tài rồi. Ngũ Tử Tư tài đến mức đọc được từng ý nghĩ của vua chúa và các đối thủ của mình trên chiến trường. Khi Ngũ Xa (bố Ngũ Tử Tư) can gián Sở Vương mà bị tội chém, lúc đó Ngũ Tử Tư cùng anh trai là Ngũ Thượng đang cầm quân ở biên ải.

Sở Vương giả danh Ngũ Xa viết thư cho Ngũ Thượng và Ngũ Tử Tư nói rằng mình bị bệnh nặng, mong các con về thăm. Ngũ Tử Tư biết ngay đây là âm mưu của Sở Vương muốn giết cả hai anh em mình nên Ngũ Tử Tư không về mà chạy trốn sang nước Ngô. Còn Ngũ Thượng thì về triều và bị chém ngang lưng. Khi chạy khỏi nước Sở, đi qua cửa ải, quan trấn ải bắt Ngũ Tử Tư lại, với người khác trong tình thế đó thì chỉ có chết. Nhưng Ngũ Tử Tư nói với quan trấn ải rằng: “Vua Sở truy bắt tôi vì tôi có một viên ngọc quý, nhưng trên đường chạy trốn tôi đánh mất viên ngọc đó rồi. Nếu ông bắt tôi giải về kinh, tôi sẽ khai với Sở Vương rằng ông đã thu viên ngọc đó và nuốt vào bụng, chắc chắn Sở Vương sẽ mổ bụng ông ra”. Quan trấn ải nghe thế sợ khiếp vía đành phải thả cho Ngũ Tử Tư sang nước Ngô.

Ở Ngô, Ngũ Tử Tư được Ngô vương là Hạp Lư phong làm đại tướng. Vì muốn trả thù cho cha và anh, Ngũ Tử Tư xin Hạp Lư mang quân đánh nước Sở. Ông vạch một kế hoạch tác chiến tài tình đến mức chỉ một trận là vua quan nước Sở đều phải đầu hàng. Vài ví dụ trên cho thấy Ngũ Tử Tư là một nhân tài. Song người tài chưa chắc đã giữ được sinh mạng của mình. Trong sử sách ai cũng từng biết Ngũ Tử Tư bị con trai của Phù Sai giết. Ngũ Tử Tư rất tài, song ông cũng là người rất dại.

Cái dại lớn nhất của Ngũ Tử Tư là luôn chứng tỏ mình tài hơn vua. Mọi chiến công của nước Ngô, đều do kế hoạch tác chiến của Ngũ Tử Tư vạch ra, do chính ông chỉ huy trên chiến trường. Vì thế ông được Phù Sai tôn là á phụ (như chú ruột) và phong làm tướng quốc. Cho dù làm tướng quốc, ngồi trên muôn người, nhưng lẽ ra Ngũ Tử Tư nên biết rằng trên đầu mình còn có một “ông sếp”, ấy là Phù Sai. Song hình như Ngũ Tử Tư không hề biết đến điều đó, ông như vì sao sáng nhất bầu trời nước Ngô và không biết rằng có vì sao khác đang ở trên mình. Vì thế, trong triều, ông luôn nghênh ngang nói với vua rất to tiếng và gọi tên cúng cơm của vua là Phù Sai, chứ không gọi là đại vương. Không một việc gì của Phù Sai làm mà Ngũ Tử Tư vừa ý cả, mặc dù có nhiều việc Phù Sai quyết rất đúng, nhưng ông vẫn phê phán. Đó là mầm hoạ của Ngũ Tử Tư.

Cấp dưới có thể rất giỏi, nhưng không được phép giỏi hơn sếp. Đây là một nguyên tắc sống bất di bất dịch. Nếu nhân viên luôn chứng tỏ mình giỏi hơn sếp thì chắc chắn sẽ bị đuổi việc. Giả sử trong một cơ quan có một chuyên viên tài ngang Ngũ Tử Tư, và cứ giao ban là chê bai mọi kế hoạch của bộ trưởng thì ông chuyên viên ấy có phải khăn gói ra đi không?

Ngài Henri Ford đăng cai hội nghị các Thống đốc Ngân hàng thế giới ở Washington. Trong hội nghị này, Ford đã đọc một bài diễn văn rất quan trọng. Khi hội nghị sắp tan, người ta mời ông giám đốc tài chính của hãng Ford lên phát biểu. Ông này đã đọc một bài diễn văn cực hay khiến cả hội trường nhiều lần phải đứng dậy vỗ tay. Ngay hôm sau ông bị thải hồi. Vị giám đốc tài chính này sau đó, được giới DN ôtô Nhật Bản mời sang làm cố vấn cao cấp. Chỉ trong một thời gian ngắn, ôtô của Nhật Bản đánh bại ôtô Ford ngay trên thị trường Mỹ.

Thiên hạ nhiều người tài lắm, nhưng người tài nhất là người biết giấu tài của mình. Lão Tử – Nhà triết học lỗi lạc được cả thế giới tôn là “túi khôn của nhân loại” nhưng sinh thời, ông sống khiêm nhường đến mức không ai biết ông là người đại tài. Đến bây giờ sau mấy nghìn năm, nhân loại ngẫm nghĩ về những điều Lão Tử viết mới sửng sốt và tôn ông là “túi khôn của nhân loại”.

Nếu như thời đó Lão Tử cũng hàng ngày xông vào triều, dạy vua rằng phải làm thế nọ, phải làm thế kia thì chắc chắn ông đã bị phanh thây từ lâu rồi và bây giờ chúng ta không được học Lão Tử nữa. Bi kịch của Ngũ Tử Tư rất gần với bi kịch của Nguyễn Trãi. Nguyễn Trãi là mưu thần số 1 của Lê Lợi. Khi Lê Lợi đang là một tù trưởng không ai biết đến trong rừng núi Lam Sơn thì Nguyễn Trãi đã là một nhân sĩ lừng danh rồi. Khi tìm đến Lam Sơn để gặp Lê Lợi, vào đúng ngày giỗ của bố Lê Lợi, Nguyễn Trãi thấy ông tù trưởng này vừa thái thịt lợn luộc để đơm cúng cha vừa bốc ăn nhồm nhoàm thì Nguyễn Trãi chán lắm, định bỏ về.

Nhưng thời đó không ai có gan để kéo cờ khởi nghĩa chống Minh như Lê Lợi cả, vì thế mà Nguyễn đi theo phò Lê Lợi. Ông là người đầu tiên ở nước ta vạch ra cả một chiến lược địch vận, những bài văn, bài hịch, bài thơ của Nguyễn Trãi làm tan tác hàng chục vạn quân Minh. Khi thắng giặc, Nguyễn Trãi viết bản hùng ca Bình Ngô Đại Cáo nổi tiếng. Và sau đó ông cáo quan về hưu ở núi Côn Sơn. Đã ở ẩn trên núi cao, vui với khe suối, trúc tre mà Nguyễn Trãi thỉnh thoảng vẫn viết thư về triều dạy vua rằng việc này phải làm như thế này, việc kia phải làm như thế kia thì chắc chắn là Nguyễn Trãi phải chết. Người giết Nguyễn Trãi là con của Lê Lợi và các quan cận thần (theo La sơn Yên Hồ Hoàng Xuân Hãn).

Văn hoá công chức, suy đến cùng là văn hoá ứng xử giữa cấp dưới với cấp trên. Anh rất trung thành – tốt. Anh rất giỏi nghiệp vụ – rất tốt. Nhưng anh đừng cố tỏ ra giỏi hơn sếp của anh.